خط تعلیق

نگاهی به خوشنویسی در ایران
 

چکیده
این مقاله، که ترجمه‌ای از یکی از مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا است، به بررسی خط تعلیق، روند شکل‌گیری آن و نمونه‌هایی از این خط در فرهنگ ایران می‌پردازد. این خط، که شامل عوامل و شماری از عناصر نسخ، توقیع و رقاع بود، در قرن هشتم ق./ چهاردهم م. رواج عام پیدا کرد.

تعداد کلمات: 681 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 4 دقیقه

نویسنده: غلامحسین یوسفی
برگردان: پیمان متین

خطّ نسخ به سبک ایرانی، از قرن پنجم ق./ یازدهم م. دستخوش پاره‌ای تحوّلات شد. علاوه بر این، به خاطر بهبود قلم‌های ایرانی، خطّی به نام تعلیق (به معنای معلّق)- که شامل عوامل و شماری از عناصر نسخ، توقیع و رقاع بود- مورد استفاده قرار گرفت. در اواسط قرن هفتم ق./ سیزدهم م.، این خطّ جهت نگارش کتب و دیوان اشعار، مورد استفاده قرار می‌گرفت و در قرن هشتم ق./ چهاردهم م. اصلاحات بیشتری در آن صورت گرفت. در خطّ تعلیق، کلمات و حروف جدا، قابل اتصال به هم بود و همین ویژگی کمک بسیاری در تندنویسی و مکاتبات رسمی می‌نمود. برای مورد اول خوب و درست بود اما کمتر استفاده‌ای از آن می‌شد و نامش «شکسته تعلیق» بود (منظور تعلیق آسان شده و بی‌تکلّف است) و گاهی «خطّ ترسّل» یا «مکاتبه» نیز نامیده می‌شد. نویسندگان امروزی، غالباً به خطّ تعلیق یا شکل ساده شده‌ی آن «ترسّل» می‌گویند.

بعد از اینکه خطّ تعلیق رواج همگانی یافت، ترکان عثمانی و مصریان، تغییرات اصلاح گونه‌ی بسیار زیادی در آن پدید آوردند. سبک آنان، به خاطر کاربردش در تجارت رسمی، «دیوانی» نام گرفت که هنوز هم در کشورهای عربی به دو شکل «جَلی» (درشت) و «خفی» (ریز)، مورد استفاده قرار می‌گیرد (نگاره 1).

خطّ تعلیق به خاطر اینکه شالوده‌ی دو خط عمده را تشکیل می‌دهد که هم اکنون در ایران رواج دارد، از اهمیت خاصی برخوردار است. این دو خط عبارتند از: «نستعلیق» و «شکسته نستعلیق». امروزه خوشنویسان ایرانی آگاهی اندکی از تعلیق دارند و تنها گاه گاهی از آن استفاده می‌کنند.

گفته‌اند که خواجه تاج الدین سلمانی اصفهانی، در قرن نهم ق./ پانزدهم م. اصلاحاتی در «شکسته تعلیق» کرده و این اصلاحات را در همان قرن، خواجه عبدالحیّ منشی استرآبادی، کامل کرده است (1). این خطّ، عمدتاً جهت تندنویسی ابداع شد و خطّی است که کاتب آن مجاز به درهم تنیدن کلمات و حروف می‌باشد؛ حتّی حروفی که قابل اتّصال به هم نباشد. حرکات بجز در متون خاصّ، به طور برجسته‌ای مدوّرند و قلم در این خطّ، حرکت بسیار نرمی دارد. اندازه‌های حروف و کلمات، هماهنگ و یکپارچه نیست و اگر هم هر گونه یکنواختی در ترکیب دیده می‌شود، از تقارن شسته رفته‌ای که در خطوط دیگر مشاهده می‌شود، فاصله بسیاری دارد (نگاره‌های 2 و 3 و 4).
 

نگاره 4. خطّ شکسته تعلیق، اثر مرتضی عبدالرّسولی، کلمات قصار، تهران، 1355 ش./ 1976 م. (پیشگفتار).

 

خطّ شکسته تعلیق، در دستگاه‌های دولتی ایران و همین طور در مجتمع‌های قضایی، چندین قرن مورد استفاده قرار می‌گرفت. این خطّ مورد استفاده‌ی خوشنویسان و منشیان در کتابت اسناد و کتب هم قرار گرفت. از اوایل دهم ق./ شانزدهم م. به بعد، به جهت ترویج فراوان خطّ نستعلیق و شکسته نستعلیق، تعلیق کم‌کم موارد استفاده‌ی خود را از دست داد، اما تا قرن سیزدهم ق. / نوزدهم م. گه گاهی مورد استفاده قرار می‌گرفت. مرتضی عبدالرّسولی - مقبره نویس عمر خیام در نیشابور-رباعیاتی با کاشی‌کاری به خط شکسته تعلیق نوشت؛ در حالی که غالباً در این گونه موارد و در بیشتر کاشی‌کاری‌ها استفاده از خطّ ثلث متداول بود
 
پی‌نوشت:
1. برای مثال نکـ. میرزا حبیب اصفهانی، ص 251.
 
منبع مقاله: خوشنویسی ،غلامحسین یوسفی ، برگردان پیمان متین، گروه نویسندگان ،تهران امیرکبیر، چاپ دوم. (1383)